Kneginja Milica bila je vladarka Srbije, supruga srpskog kneza Lazara, prva žena diplomata Srbije i srednjovekovna spisateljica koja je kanonizovana u pravoslavnu svetiteljku.

Kneginja Milica

Milica Hrebeljanović, poznatija kao kneginja Milica, rođena je oko 1335. godine. Bila je čukununuka Vukana Nemanjića, najstarijeg sina velikog župana Stefana Nemanje i ćerka kneza Vratka, u narodnoj tradiciji opevanog kao Jug Bogdan.
Na roditeljskom dvoru primila je osnove hrišćanskog života i pismenost, i bila je čest gost na dvoru svog rođaka, Cara Dušana, gde je sa 18 godina, upoznala budućeg supruga Lazara Hrebeljanovića, koji je bio u carskoj službi. Lazar je inače bio sin nižeg vlasteličića Pribca, zaposlenog na dvoru cara Dušana kao peharnik, državni sekretar i veliki sluga.
Iako je po poreklu bila princeza nemanjićke krvi, a po vlastelinskom ugledu rangirana daleko iznad svog budućeg muža, car je Milicu dao mladom plemiću, jer ga je zavoleo kao sina. Tako je 1353. godine, uz njegov blagoslov ova ljubav krunisana brakom u kojem su Lazar i Milica dobili pet kćeri i tri sina.
Veoma sposoban, Lazar se brzo osamostalio kao vladar, a kneginja i knez uredili su dvor po ugledu na dvor cara Dušana. Njihov dom u Kruševacu bio je mesto susreta mnogih umnih ljudi tog vremena, a imali su i bogatu biblioteku, u kojoj su se okupljali prevodioci i prepisivači. Decu su vaspitavali domaći i strani učitelji, a nemerljiv doprinos dala je i monahinja Jefimija, udovica despota Uglješe Mrnjavčevića, koja je na dvoru Hrebeljanovića našla utočište.
Za života svog supruga od kojeg je bila šest godina mlađa, Milica nije bila politički angažovana kao Dušanova supruga Jelena.
Međutim, nakon bitke na Kosovu 1389. godine, kada je Srbija izgubila kneza, za njegove naslednike počeo je drugačiji život, a za kneginju vreme sudbonosnih odluka.
Tako je kneginja Milica postala prva žena u istoriji Srbije koja je, u teškim državnim okolnostima, preuzela kormilo Moravske Srbije kako bi, pre svega, obezbedila nasledstvo svom maloletnom sinu Stefanu, kome je tada bilo tek petnaestak godina.

Despot Stefan Lazarević, ktitorska freska iz crkve manastira Manasije

Iako joj je prvobitno bilo ponuđeno da se sa decom preseli u Dubrovnik, omiljena srpska vladarka ostala je u opustošenoj zemlji, a pored brige o maloletnoj deci, posvetila se državnim poslovima u kojima se pokazala kao mudar strateg i diplomata.
Kao namesnica kneževine Srbije vladala je od 1389. sve do punoletstva svog sina Stefana 1393. godine, a sistem državne uprave za vreme njene vladavine bio je uređen na tradiciji i pravnim osnovama Zakonika cara Dušana.
Istorija beleži da je tri meseca nakon kosovskog boja, Milica uvidela da ugarski kralj Sigismund sprema napade na Srbiju, zbog čega je prihvatila savez sa, do tada, najvećim neprijateljima, Turcima. Ovaj savez Srbija je skupo platila primivši vazalne obaveze, ali je cena kojom ga je srpska kneginja platila značila je njenu veliku ličnu žrtvu. Svoju najmlađu ćerku, Oliveru, udala je za turskog sultana Bajazita 1390. godine.

Prva srpska diplomatska misija koju su vodile žene

Prvi diplomatski uspeh kneginje Milice ostvaren je u proleće 1391. godine, nekoliko meseci nakon što je ćerka Olivera predata u sultanov harem u Edirnu.
Stefanovi opisi ljubaznog prijema koji je dobio na sultanovom dvoru, dovodeći svoju sestru, su obodrili kneginju Milicu da se sledećeg proleća i sama uputi na daleki put.
Naime, Milica nije mogla da svom suprugu upriliči dostojnu sahranu jer je neprestano tragala za njegovim telom. Saznavši da se ono balzamovano nalazi u Crkvi Vaznesenja u Prištini, (iako nije poznato ko ga je i kako sa bojnog polja izneo i predao monasima na čuvanje) Milica je od Bajazita izmolila dva obećanja: da Turci neće proganjati Srpsku pravoslavnu crkvu i da joj dopusti da uz pomoć crkvenih vlasti, pripremi prenos moštiju svog muža iz Prištine u kriptu njegove zadužbine manastira Ravanice. Zahvaljujući Bajazitovoj saglasnosti, Milica je uspela da sa crkvom i velmožama organizuje svečani prenos moštiju, što je bio važan državni korak, jer je ustoličenje svetiteljskog kulta kneza Lazara značilo i učvršćenje položaja njihovog sina Stefana.

Knez Lazar i kneginja Milica, Freska, manastir Ljubostinja

Kneginja Milica je Stefanu zvanično predala vlast, uz saglasnost crkve i plemstva, na državnom saboru početkom 1394. godine. Znajući da će mu bar još neko vreme njeno iskustvo i saveti biti potrebni, ona je, i pored toga što se već zamonašila u manastiru Županjevcu pod imenom Jevgenija, nastavila da mu pomaže u vođenju zemlje, ostajući nezamenljiv savetnik mladog despota. Do smrti je stajala uz njega, i pronalazila izlaze i iz najtežih prilika.
Mladi Stefan vladao je u vreme kada je porodica Lazarević imala poseban položaj na Bajazitovom dvoru, što istoričari pripisuju Oliverinom uticaju. Ali Stefanova želja da se oslobodi vazalstva i stupi u kontakt s Ugarima, razbesnelo je Bajazita pa su despotova bezbednost i sigurnost države bili žestoko poljuljani.

Bajazit I

Ostalo je zabeleženo da se tada već zamonašena kneginja sa monahinjom Jefimojom zaputila u posetu gnevnom Bajazitu, što je bila prva srpska diplomatska misija koju su vodile žene. Pod izgovorom da žele saglasnost sultana za prenos moštiju Svete Petke iz Trnova u Srbiju, monahinje su zapravo spasavale budućnost Srbije. Istoričari navode da su, uprkos svemu, srdačno primljene zahvaljujući upravo princezi Oliveri.
Rezultat posete bio je da su mošti svetiteljke prenete ali i da je dogovoren susret Stefana i Bajazita koji je i usledio ubrzo nakon posete monahinja nakon čega je Stefan povratio Bajazitovu naklonst.
Druga poseta monahinje Evgenije Sultanu odigrala se 1402. godine kada ga je molila da sina Vuka pomiri sa bratom. Dok je bila živa, kneginja Milica je uspevala i da smiruje strasti između zaraćene braće Vuka i Stefana koji su se sukobili oko zemlje Brankovića na Kosovu. Nakon što je Stefan kritikovao brata zbog lošeg predvođenja srpske vojske u boju, Vuk se priključio Bajazitovom sinu Sulejmanu, jednom od pretendenata na turski presto, što je izazvao njihov sukob i teško pogodilo knjeginju. Iz tog razloga ona je otišla kod Sulejmana da posreduje u njihovom pomirenju i braćanju Vuka u Srbiju. Međutim, mir je trajao dok je ona bila živa, a čim je preminula, Vuk se osilio, napustio dvor i otišao kod Sulejmana.

Manastir Ljubostinja

Ostatak života provodila je u tišini svoje zadužbine, manastira Ljubostinje. Tu je ispratila svoju životnu prijateljicu, monahinju Jefimiju, nakon čega je primila veliku shimu, najviši stepen monaškog zaveta, kao i novo monaško ime, Jefronisija. Doživela je ženidbu despota Stefana u Beogradu, na njegovom velelepnom dvoru, gde su se okupila gotovo sva njena deca.
Pored bavljenja politikom, ova znamenita Srpkinja je poznata i u književnosti, gde je ostavila trag napisavši “Molitvu matere” i “Udovstvu mojemu zenik”, odlomak iz “Pohvale knezu Lazaru” iz 1403. godine, koja je sagorela u Narodnoj biblioteci Srbije nakon nemačkog bombardovanja 1941.
Njeno ime vezuje se za brojna dobročinstva manastirima i crkvama. Izdala je 1392. godine povelju manastiru Hilandaru, darivajući jednu crkvu i nekoliko sela. Tri godine kasnije, darivala je ruski manastir Svetog Pantelejmona na Svetoj Gori, pomagala je podizanje manastira Sisojevac kod Ravanice, kao i rekonstrukciju manastira Dečani posle pljačke Turaka.
Pa ipak, kruna njenog zadužbinarstva svakako je manastir Ljubostinja kod Trstenika, gde je zajedno sa svojom družbenicom Jefimijom provela poslednje godine svog života.

Manastir Ljubostinja
Foto: Vladan Djordjevic, CC BY-SA 4.0 <https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0>, via Wikimedia Commons

U manastiru je preminula 11. novembra 1405. godine gde je i sahranjena, a u sarkofagu se i danas čuvaju njene mošti. Ožalila ju je cela Srbija i hilandarski monasi. Kanonizovana je u svetiteljku pa se Prepodobna Jefrosinija proslavlja 1. avgusta po novom kalendaru, kada i njen sin despot Stefan.
Ljubav i poštovanje koju je narod osećao prema njoj opevan je u pesmama, a pisac njenog žitija sveoči da „po lepoti i dobroti svojoj ona ne beše samo žena, nego i mudri Odisej u mnogim stvarima. Ko će izreći sva njena dela“.