SRPSKE DIPLOMATE

Kako je jedan Kosta postao Stojan i od siromašnog dečaka postao veliki naučnik, književnik, istoričar i državnik?

Stojan Novaković rođen je kao Kosta 1842. godine u Šapcu u siromašnoj porodici stolara. Osnovnu školu i nižu gimnaziju završio je u rodnom gradu, a gimnaziju i Licej u Beogradu.

Za vreme studija promenio je ime Kosta u Stojan, jer je želeo da ime Kosta (izvedeno od Konstantin, a znači postojan) zaodene u srpsko ime.
Postoji priča da je učitelj Stojan Bošković savetovao njegovog oca da pošalje sina na školovanje u Beograd. Ali kada je otac kazao da nema novaca ni za put, učitelj mu je gotovo proročki rekao: “Za put pozajmi, a on je toliko vredan i radan da će se sam izdržavati, a i taj dug vratiti”, što se i dogodilo.
Radio je kao činovnik u Ministarstvu finansija, bio pisar u Državnoj štampariji i bibliotekar Narodne biblioteke kada je napisao i zakon o Narodnoj biblioteci i Narodnom muzeju.

Kao jedan od učitelja kneza Milana Obrenovića, i dva puta, u različitim vladama, ministar prosvete, sproveo je reformu školstva i uveo obavezno osnovnoškolsko obrazovanje.

Treći put bio je ministar prosvete i crkvenih dela u vladi Milana Piroćanca i politički je pripadao grupi mladokonzervativaca, koji su 1880. osnovali Naprednu stranku.

Hroničari su zabeležili da je imao je veliku snagu i sistematičnost, ali da nije bio vešt pregovarač.

O tome govori činjenica da je u vreme njegovog trećeg ministarskog mandata, u Srbiji bio aktuelan problem mitropolita Mihaila, koga je knez Milan ukazom, bez odobrenja Sinoda, uklonio sa položaja zbog otvorene naklonosti prema Rusiji.

Iako su vladike podržale smenjenog mitropolita, Stojan Novaković je kao ministar kaznio vladike ogromnim novčanim kaznama. Takvo ponašanje izazvalo je još veće nezadovoljstvo i svojevrstan bunt među vladikama, ali je Novaković uz pomoć Karlovačke patrijaršije promenio i celi Arhijerejski Sabor.

Zbog sukoba sa mitropolitom Mihailom, Novaković je bio okarakterisan kao protivnik pravoslavlja i austrofil. Zbog toga se ogromno iznenađenje u političkom životu Srbije dogodilo kada je njegova vlada, u spoljnjoj politici, preokrenula dotadašnji kurs i okrenula se Rusiji. Razlog je bio jednostavan. Baveći se i diplomatijom, Novaković se kao poslanik u Carigradu zalagao za otvaranje srpskih konzulata i srpskih škola u Makedoniji, ali je shvatio da bez ruske podrške neće biti uspeha za srpski uticaj u toj zemlji.

U vreme Aneksione krize 1909. godine, Novaković je, uprkos malom uticaju svoje stranke, ipak bio izabran za predsednika koncentracione vlade i bio na čelu i srpske delegacije na Londonskoj mirovnoj konferenciji kojom je okončan Prvi balkanski rat.

Bio je naučnik, književnik, istoričar i državnik. Iako nije bio školovan u inostranstvu, slovio je za naučnika svetske reputacije. Kao filolog, proučavao je srpski jezik i istoriju srpske književnosti, a kao istoričar pravnu i društvenu istoriju srpskog naroda. Pisao je pesme i prozna dela, i bavio se i prevodilačkim radom. Pokrenuo je književni časopis “Vila”, objavio Istoriju srpske književnosti kao i Srpsku bibliografiju za noviju srpsku književnost. Pripremio je i štampao Dušanov zakonik i bio izabran za prvog predsednika Srpske književne zadruge.

Poštanska marka Pošte Srbije, izdata povodom 125 godina od osnivanja Srpske književne zadruge

Bio je član Ruske akademije nauka, dopisni član francuske Académie des sciences morales et politiques, „Jugoslavenske akademije znanosti i umetnosti“ u Zagrebu, Srpskog arheološkog društva, član upravnog odbora Zadužbine Nikole Čupića i redovni član Srpskog učenog društva. Među prvima je bio izabran za redovnog akademika Srpske kraljevske akademije kojom je kasnije predsedavao do svoje smrti.

Oni koji su ga poznavali, govorili su da je bio pravi srpski domaćin, tih, skroman, prefinjenih evropskih manira i iznad svega patriota. Bio je oženjen Jelenom, sestrom Milana Kujundžića Aberdara i ćerkom Jovana Kujundžića „Valjevca”. Sin Stojana Novakovića bio je pravnik i profesor Mileta St. Novaković, a unuk filmski režiser Radoš Novaković.

Umro je u Nišu, sa perom u ruci, 17. februara 1915. godine. Nije doživeo ostvarenje svog sna – slobode za čitav srpski narod, ali je ostao zapamćen kao jedan od najuglednijih srpskih političara druge polovine 19. veka.

U Galeriji SANU je od decembra 2017. do marta 2018. održana je izložba posvećena ovom prosvetitelju, a centralna ulica Profesorske kolonije u Beogradu danas nosi njegovo ime.